Iep terug aan de kust

 

Voorwoord


Je weet pas wat je mist als je het kwijt bent. Gelukkig keert de iep weer terug in het Waddengebied als onlosmakelijk onderdeel van het landschap. We kijken dan ook met trots terug op de resultaten van het project ‘Herplant iepen in de Waddenregio’.

Waar we de jaren daarvoor de iepziekte gezamenlijk intoomden, konden we vanaf 2012 dankzij het Waddenfondsproject maar liefst tienduizend iepen herplanten langs de waddenkust. Daarmee is een belangrijke bijdrage geleverd aan het herstel van groene, karakteristieke landschappelijke structuren. Bovendien heeft het project bijgedragen aan de bewustwording dat de iep behoort tot dit landschap. De iep doet het hier goed ondanks de harde wind en het ziltige klimaat en draagt bij aan de natuurlijke rijkdom van het gebied en het beperken van klimaatproblemen.

Het herplantproject was een mooie samenwerking

Wat ook tot trots en tevredenheid stemt, is de gecoördineerde en gezamenlijke aanpak. Het herplantproject was een mooie samenwerking van Stichting Iepenwacht Fryslân, Stichting Groninger Bomenwacht, Landschapsbeheer Groningen, deelnemende gemeenten, provincies, terreineigenaren en -beheerders en particulieren. Naast lokale leveranciers noemen we ook graag de boomkwekers die resistente iepen voor ons project hebben geleverd. Net als bij de bestrijding van iepziekte, wierp ook hier de gezamenlijke, gecoördineerde aanpak haar vruchten af.

Met dit digitale magazine blikken we dan ook met gepaste trots terug op het project ‘Herplant iepen in de Waddenregio’. Wat was de achtergrond, wat hebben we gedaan, met wie en wat is het resultaat. We laten ook deelnemers aan het woord, in beide provincies.

Theunis Piersma en Koos Wiersma

Een speciaal woord van dank gaat uit naar onze financiers. Het Waddenfonds nam driekwart van het budget voor haar rekening, aangevuld door de provincies Groningen en Fryslân. Bovendien droegen de gemeenten hun steentje bij.

En al is dit project nu afgesloten, het werk gaat door. Het blijft belangrijk om iepen te monitoren en de iepziekte blijvend te bestrijden. Bovendien maken het Waddenfonds en de provincies een vervolg mogelijk met een nieuw herplantproject ter bestrijding van de essentaksterfte: ‘Bomen in het Waddenlandschap’. Onze goede ervaringen met het afgeronde project nemen we daarin mee.

Theunis Piersma, voorzitter Iepenwacht Fryslân en
Koos Wiersma, voorzitter Stichting Groninger Bomenwacht

‘Herplant iepen in de Waddenregio’ afgerond

 

Een verrijking voor Groningen en Fryslân


Bijna was de karakteristieke iep uit het Waddenlandschap verdwenen. Begin vorige eeuw stak de iepziekte de kop op. Veel bomen vielen ten prooi aan de schimmel. De verspreiding ging zelfs zo snel, dat eind twintigste eeuw voor het voortbestaan van de iep werd gevreesd. De gevolgen voor het landschap waren groot. Waar vroeger vele iepen het landschap sierden, vielen grote gaten in erfbeplantingen en in de beplantingen langs wegen en lanen. Maar de iep is terug dankzij het project ‘Herplant iepen in de Waddenregio’.

Project ‘Herplant iepen in de Waddenregio’

Looptijd: 2011-2016, verlengd 2017-2020

Iepen geplant: 5200 in gemeenten en provincies, bijvoorbeeld langs wegen, en 4100 bij particulieren

Men was het er in de twintigste eeuw al over eens: de iep als boomsoort moet behouden blijven. Met een collectieve en uniforme bestrijdingsaanpak van de iepziekte in de provincies Groningen en Fryslân is het de Iepenwacht Fryslân en Iepenwacht Groningen (later Groninger Bomenwacht) gelukt de uitval van iepen terug te brengen tot een aanvaardbaar niveau. Door een gelijksoortige inspanning in het herplantproject kon de iep de afgelopen jaren vervolgens weer een plek innemen.

Tezamen met het op de markt brengen van diverse (hoog)resistente iepenrassen gloort er dan ook weer hoop aan de horizon voor de iepen in het Waddenlandschap. Met het project ‘Herplant van iepen in de Waddenregio’ is de afgelopen tien jaar samen met beheerders en bewoners een belangrijke bijdrage geleverd aan het herstel van landschappelijke, natuur- en cultuurhistorische waarden van het Waddenlandschap. (Eer)herstel van de iep in Groningen en Fryslân is een feit.

Samenwerking
Het herplantproject is uitgevoerd door de Iepenwacht Fryslân, Groninger Bomenwacht en Landschapsbeheer Groningen. Een samenwerkingsverband waarbij vrijwel alle beheerders in de Waddengemeenten in Groningen en Fryslân zijn aangesloten. Zij vormen een sterk collectief dat zich al had bewezen in de succesvolle bestrijding van de iepziekte.

Een gezamenlijk projectteam heeft invulling gegeven aan de herplantopgave. Het netwerk van de partijen is daarbij optimaal benut om geschikte locaties te vinden, kennis te delen en draagvlak te creëren.

Een boom met karakter, verbonden met dit gebied

Het belang van iepen
Het landschap van het Waddengebied is vooral een open landschap. Weids en robuust. Juist in dit landschap zijn de beplantingen van bijzondere betekenis. Zij maken het verschil tussen een open en een kaal landschap. Het gebied kent van oudsher fraai beplante wegen. Het zijn vooral de verbindingen tussen de wierden- en terpdorpen die worden geflankeerd door monumentale bomenrijen. Dit zijn hoofdzakelijk iepen en soms abelen of essen. De iep is namelijk een van de weinige boomsoorten die is opgewassen tegen de zware groeiomstandigheden in het Waddenlandschap, met de kleigrond, de wind en de zilte lucht. Een boom met karakter, verbonden met dit gebied. Het is dé boom van de Waddenkust.

De wegbeplantingen geven structuur aan het landschap. Ze markeren oude lijnen als kwelderruggen of een oude dijk. Door het zichtbaar maken van deze landschappelijke structuur levert de iepenbeplanting een wezenlijke bijdrage aan de identiteit van het gebied. Verspreid in het open gebied liggen ook de boerderijen en de (wierden- of terp-)dorpen met van oudsher fraaie en zware beplantingen. Ook hierin is de iep altijd een belangrijke boomsoort geweest. Als groene eilanden in een zee van ruimte brengen zij diepte en kleur in dit open landschap en tekenen er de horizon. Ze geven ook beschutting tegen de wind.

Bomen, en in dit landschap dus vooral iepen, zijn ook belangrijk voor de natuur aan de kust. Ze zijn zelf een onderdeel van de biodiversiteit en ze spelen er tegelijk een grote rol in. Ze zijn van belang voor korstmossen en voor insecten, vogels en kleine zoogdieren; ze bieden hen voedsel, leefruimte, bescherming en nestgelegenheid. Ook wegens hun opname van stikstof en CO2 zijn ze onmisbaar.

Sint Annaparochie

Behoud van de iep
Met het herplantproject is een stevige aanzet gemaakt om de iep in het Waddengebied zijn verdiende plek terug te geven. Door de consequente en slagvaardige aanpak van de iepziekte in de afgelopen jaren, is de uitval door iepziekte teruggebracht tot een beheersbaar niveau van minder dan 1%. Een goede collectieve prestatie als men beseft dat dit percentage rond het jaar 2005 nog circa 10% bedroeg. Door de lage ziektedruk en de nieuwe (hoog)resistente iepenrassen was het weer verantwoord om iepen op grotere schaal aan te planten.

Met hulp van het Waddenfonds is in Groningen en Fryslân een stevige aanzet gegeven met de herplant en versterking van de karakteristieke iepenbeplantingen in de Waddenregio. Daarmee is een bijdrage geleverd aan de kwaliteit en belevingswaarde van het Waddenlandschap en aan het doel wat de gezamenlijke beheerders bij de oprichting van de Iepenwachten voor ogen hadden: het behoud van de iep in dit unieke landschap.

Aanpak en resultaat
Het (eer)herstel van de iep in Groningen en Fryslân is een grote opgave. Om op een landschappelijk verantwoorde wijze invulling te geven aan de herplant is daarom aansluiting gezocht bij de provinciale omgevingsplannen. Voor Groningen zijn die nader uitgewerkt in het ‘Landschapsontwikkelingsplan Noord Groningen’ en voor Fryslân in het Streekplan ‘Om de kwaliteit van de Romte’.

Onder leiding van een provinciale projectcoördinator is een werkgroep gevormd van provinciale en gemeentelijke vertegenwoordigers. De werkgroep heeft de uitwerking van het provinciaal projectplan en de uitvoering ervan begeleid. De gecoördineerde aanpak heeft gezorgd voor een breed gedragen invulling van de herplantopgave op gemeentelijke en provinciale grond. Langs wegen en oude lijnen, zoals de kwelderruggen of oude dijken zijn zo circa 5.200 iepen geplant.

Particuliere eigenaren en bewoners zijn door gerichte publiciteit en werving op de hoogte gebracht van de mogelijkheden en criteria van het project. Daaruit zijn vele aanvragen gekomen. Onder leiding van de provinciale projectcoördinator en de gemeenten zijn de aanvragen getoetst en verder voorbereid en uitgevoerd. Op terreinen van particulieren en bewoners zijn maar liefst 4.100 iepen geplant.

Met de uitvoering van het project ‘Herplant iepen in de Waddenregio, (eer)herstel van de iep in Groningen en Fryslân’ is de Waddenregio bijna 9.300 prachtige iepen rijker. Een verrijking voor natuur, cultuurhistorie en landschap.

Korte berichten

 

Eerste iepen herplant in winter 2012 - 2013

In de winter van 2012-2013 zijn de eerste bomen geplant voor het project ‘Herplant iepen in de Waddenregio’. Maar liefst 7.000 iepen stonden tot 2017 in de planning in de Friese en Groninger Waddengemeenten.

Er waren inmiddels diverse soorten iepen gekweekt die niet of minder vatbaar zijn voor iepziekte. Het was het begin van de comeback van de sterke en voor het landschap karakteristieke iep in de kuststreek. Dat is goed nieuws voor de natuur en voor de kwaliteit van het landschap en van de stads- en dorpsbebouwing. De iep had eeuwenlang een prominente plek. Door de snel oprukkende iepziekte stond de iep echter op het punt te verdwijnen.

De herplant vond vooral plaats langs wegen, op boerenerven, in wierde- en terpdorpen en op andere bijzondere locaties in de kuststreek. Het Waddenfonds was de grootste financier. Verder droegen de provincies Groningen en Fryslân, de kustgemeenten en andere betrokkenen bij.

Oproep voor particulieren

Naast gemeenten en andere groenbeheerders, kwamen particulieren in aanmerking voor nieuwe iepen in het herplantproject in de Waddenregio. Zij werden opgeroepen zich aan te melden.

Iepenwacht Fryslân, Groninger Bomenwacht (tot 2016 Iepenwacht Groningen) en Landschapsbeheer Groningen hebben onder andere persberichten verspreid om in contact te komen met belangstellende particuliere erfeigenaren. Zo konden ook bij hen iepen worden vervangen die soms al jaren geleden moesten worden gekapt wegens iepziekte. Bijvoorbeeld in tuinen, op boerenerven en bij borgen en states.

Gedeputeerden openen iepenpark

Gedeputeerden Johannes Kramer (provincie Fryslân) en Henk Staghouwer (provincie Groningen) openden 11 februari 2015 een iepenpark in Burdaard. Het was een nieuwe mijlpaal van het Waddenfondsproject voor herplant van iepen.

Het iepenpark bij de jachthaven van het Friese dorp Burdaard bestaat uit zo’n dertig iepen van verschillende soorten. Ook bij het sportveld zijn resistente iepen geplant. Het veld ligt op de vlakte en kreeg een mooie bomensingel.

De gedeputeerden spraken hun tevredenheid uit over de resultaten en samenwerking van Iepenwacht Fryslân, Iepenwacht Groningen en Landschapsbeheer Groningen. Dankzij de gecoördineerde aanpak van de iepziekte is de uitval teruggedrongen naar minder dan één procent. Bovendien werd het gezamenlijke project ‘Herplant iepen in de Waddenregio’ steeds zichtbaarder, zoals in Burdaard.

Het iepenpark draagt dan ook bij aan een nevendoel van het project: de zichtbaarheid van de iep vergroten en kennis delen over deze inheemse boom die het winderige en zilte klimaat zo goed verdraagt.

Wethouder helpt leerlingen met aanplant iepen in Beerta

Leerlingen van de basisschool in Beerta hebben op 16 maart 2016 – Nationale Boomfeestdag – iepen aangeplant in hun dorp. Ze kregen hulp van wethouder Ricky van den Aker van de gemeente Oldambt.

Het idee kwam van Dorpsbelangen Beerta. Stichting Groninger Bomenwacht hielp het plan te realiseren, vanuit het Waddenfondsproject ‘Herplant iepen in de Waddenregio’. De leerlingen deden het echte werk. Zij plantten 32 iepen van 16 verschillende soorten. De bomen geven een groene invulling aan een braakliggend terrein en er is zo een heus iepenpark ontstaan.

De leerlingen wisten inmiddels van alles over de iep. Voor ze de schop in de grond zetten, kregen ze uitleg van Landschapsbeheer Groningen over wat de iep zo bijzonder maakt en waarom hij zich thuis voelt in het Groninger landschap.

Herplant iepen in Waddenregio verlengd tot 2020

Wegens succes is het project ‘Herplant iepen in de Waddenregio’ in 2017 verlengd. Het was gestart in 2011 en liep tot eind 2016. Het Waddenfonds en de medefinanciers gaven de mogelijkheid het project te verlengen tot 2020.

In de eerste periode zijn zo’n 7.000 iepen geplant, verdeeld over het Friese en Groninger kustgebied. In de daarop volgende drie jaar kwamen daar 2300 bij. Het totaal aantal nieuwe iepen komt zo op bijna 10.000. Daarmee is een belangrijke stap gezet in het behoud van deze voor het gebied karakteristieke en belangrijke boom.

Behalve het verdwijnen van de iep door de iepziekte, staat inmidels ook de essenpopulatie onder druk als gevolg van de essentaksterfte. Het herplanten van iepen is daardoor nog belangrijker geworden.

Start aanplant lei-iepen aan Oude- en Nieuwebildtdijk

In de tuin van de familie Stedehouder aan de Nieuwebildtdijk boven Sint Annaparochie zijn op 9 maart 2017 drie lei-iepen geplant. Het waren de eerste van 59 lei-iepen langs de Oudebildtdijk en de Nieuwebildtdijk.

De Oude- en Nieuwebildtijk zijn voormalige zeedijken in het Bildt, dat ooit een deel van de Middelzee was. De iepen zijn geplant in het kader van het grootschalige herplantproject in de Waddenregio. “We hadden twee jaar geleden bij de kweker aangegeven dat we deze lei-iepen wilden”, vertelde Gauke Dam, projectleider van Iepenwacht Fryslân. “De kweker heeft ze met zorg getopt en de takken geleid. Dit soort bomen koop je niet bij een tuincentrum.”

Luchtwachttoren Warfhuizen

Er is slechts een enkele iep aangeplant, de ‘Ulmus Dodoens’, maar wel op een bijzondere locatie: de luchtwachttoren bij Warfhuizen.

De luchtwachttoren bij Warfhuizen is ruim 15 meter hoog en is een van de negentien nog bestaande luchtwachttorens in Nederland. Hij vormt een opvallend baken in het eeuwenoude wierdenlandschap. In 2017 is de toren gerestaureerd waarbij ook verdwenen interieurdelen zijn teruggebracht, zoals het luchtwachtinstrument en het meubilair in de schuilnis. Ter markering van de restauratie is naast de toren een mooie iep geplant.

Nieuw Waddenfondsproject: ‘Bomen in het Waddenlandschap’

Nu het Waddenfondsproject ‘Herplant iepen in de Waddenregio’ is afgerond, mag de Waddenregio zich verheugen op een nieuw Waddenfondsproject: ‘Bomen in het Waddenlandschap’. Er worden 2700 bomen geplant ter vervanging van gekapte essen. Het is nu namelijk de essentaksterfte die kan zorgen voor een kaalslag in het landschap.

Net als iepen gedijen essen goed in de winderige kleigebieden van de Friese en Groningse Waddenkust. Ze komen hier dan ook veel voor, langs wegen, op erven en in en rond dorpen. Sinds 2010 tast essentaksterfte echter steeds meer essen aan. Door deze schimmelziekte sterven bladeren, takken en uiteindelijk de hele boom. De verwachting is dat er de komende jaren vele duizenden essen verdwijnen, mogelijk 80 tot 85 procent. Dat kan grote gaten in het landschap opleveren, wat ook voor biodiversiteit een slechte zaak is.

Om dat te voorkomen hebben Groninger Bomenwacht, Iepenwacht Fryslân en Landschapsbeheer Groningen het project ‘Bomen in het Waddenlandschap’ opgezet. Samen met gemeenten, particulieren en andere terreineigenaren en beheerders zorgen ze voor de aanplant van nieuwe karakteristieke bomen. Het Waddenfonds en de provincies Fryslân en Groningen financieren het project.

Van 2020 tot 2022 worden in eerste instantie 2700 vervangende bomen geplant. Verschillende soorten die goed gedijen in het waddenkustgebied, zoals populieren, esdoorns en iepen. Dat zorgt voor minder kwetsbaarheid.
Aanvullend wordt kennis gedeeld, online en via lezingen, presentaties en cursussen. Hoopgevend is ook een landelijk onderzoek naar resistente essen.

Harlinger boerderij met iepen als vanouds

 

“Geweldig dat hier weer zoveel bomen staan”


Als jongen klom hij graag in de iepen bij de boerderij van zijn ouders. Nu is Hendrik Sijtsma er zelf boer, maar tot zijn spijt was het al jaren een kale boel rond de mooie ‘pleats’ bij Harlingen. De bomen moesten wegens iepziekte worden geveld. Hij is dan ook erg blij met de nieuwe iepen die er staan dankzij het herplantproject in de Waddenregio.

Eigenlijk is de familie Sijtsma dubbelblij. De melkveehouderij bij de Ludingaweg, aan de rand van Harlingen, is verdeeld over twee naast elkaar gelegen boerderijen; in de ene woont Sijtsma’s dochter. Beide boerderijen zijn verrijkt met nieuwe iepen.

De zieke iepen uit zijn jeugd waren nooit vervangen. Hoewel Hendrik Sijtsma dat jammer vond, had hij niet veel tijd om erbij stil te staan. “Ik had het druk met de uitbreiding van het bedrijf. Dan heb je er ook wat minder oog voor.” Nu dat uiteindelijk in kannen en kruiken is, is het tijd om het erf weer te verfraaien.

Dat begon met fruit- en sierbomen die hij plantte in de tuin van zijn dochter en haar gezin. Al is het nog even wachten op de eerste oogst, de aanblik was direct heel anders. Toen hij bovendien vanuit het herplantproject de kans kreeg weer iepen aan te planten, werd het plaatje weer compleet.

Aanwinst
Bij het oude voorhuis kwamen twintig iepen in een L-vorm rond de boomgaard. Een aanwinst. “Iepen zijn prachtige bomen.” Meer nog horen ze bij een Friese boerderij: “Het landschap is hier van oorsprong open, met bomen bij de bebouwing. Die zijn ook nog eens belangrijk voor de biodiversiteit.”

Iepziekte en essentaksterfte
Naast de tweede boerderij stond een singel van essen. Alsof de iepziekte niet genoeg was, sloeg de essentaksterfte toe. Dat was wel even een tegenvaller. Gelukkig konden ook deze bomen vanuit het herplantproject worden vervangen door iepen. Dat heeft Sijtsma gestimuleerd om de ten dode opgeschreven essen te laten rooien, op eigen kosten overigens. “Zonder het herplantproject had ik dat nog niet gedaan, dan had ik ze nog een paar jaar laten staan. Het is een behoorlijke kostenpost en een hele ingreep.” Hij vond het indrukwekkend hoe met drie grote machines de essen met wortel en al werden verwijderd, om te worden verwerkt tot houtsnippers.

Twee soorten
Iepenwacht Fryslân leverde Sijtsma vervolgens de iepen én deskundigheid. “Er zijn twee resistente soorten geplant, om en om. Zo zijn ze minder kwetsbaar: mocht de ene soort toch door een ziekte worden aangetast, dan staat de andere er nog.” Ze staan ook keurig in het gelid, allemaal even ver van elkaar en van de sloot, vertelt Sijtsma met waardering en met oog voor detail. De familie zorgt er goed voor. “We hebben ze heel veel water gegeven in de afgelopen droge zomer.”

Met een meter of vier zijn de bomen nog relatief klein. “Over een paar jaar zijn ze pas echt mooi, maar ik ben er nu al heel blij mee.” Niet alleen de Sijtsma’s genieten ervan, ook voorbijgangers prijzen de nieuwe aanblik, net als de verpachter. “Die vindt het geweldig dat hier weer zoveel bomen staan.”

Nieuwe iepen voor groene camping bij Zoutkamp

 

“Iepen horen hier, een beetje scheef gegroeid door de wind”


Het ging Matthijs van der Ploeg aan het hart toen hij zag dat de ene na de andere boom bezweek. De nieuw geplante iepen vanuit het herplantproject waren dan ook zeer welkom op zijn Camping de Rousant.

Wie vanuit Zoutkamp de brug over het Reitdiep neemt, komt kort daarna langs een markant wit huis. De voormalige sluismeesterswoning markeert de toegang naar de direct erachter gelegen kleine Camping de Rousant. Een idyllisch dichtbegroeid laantje naar de camping maakt al duidelijk dat bomen hier worden gewaardeerd.

De Rousant is gesitueerd op een smalle landtong, ingeklemd tussen het Reitdiep en de Munnikezijlsterried. Het is er vooral groen. Op veel plaatsen staan beschutting biedende bomen, waaronder iepen. “Iepen horen hier in het Waddengebied, een beetje scheef gegroeid door de wind in het vlakke land”, zegt eigenaar Matthijs van der Ploeg. “De hele omgeving was hier ooit met iepen beplant.” Hij kocht het terrein in 1975, met daarop behalve de sluismeesterswoning (behorend bij de uitwateringssluis aan de overkant van de weg) ook een boerderij. Tot zijn spijt was er niet veel begroeiing over. “Koeien hadden het hier van wal tot wal kaalgevreten. Hoe is het mogelijk dat deze er nog staat”, vraagt hij zich af over een heel oude es.

Drie beruchte boomziektes
Van der Ploeg nam zijn intrek in de boerderij en plantte flink wat bomen. Ook iepen natuurlijk. “Maar een paar jaar later kregen ze iepziekte. Ik had ook kastanjebomen, waarbij ik net te laat was met bestrijding van de kastanjebloedingsziekte, ze waren te ver heen.”

Ter vervanging plantte hij essen. Die hielden het zo’n veertig jaar uit, tot ook een derde beruchte bomenziekte het campingterrein aandeed: essentaksterfte tastte steeds meer bomen aan. De essen werden ieder jaar slechter, het gevaar voor omvallen werd te groot en zeker op een camping is dat onveilig. Ze laten rooien werd onvermijdelijk.

Houtsnippers en haardhout
“Bomen plánten is een stuk eenvoudiger”, constateert Van der Ploeg, terugdenkend aan de grote rooimachines op zijn erf in het voorjaar van 2020. De meeste essen zijn daarna direct verwerkt tot grote hoeveelheden houtsnippers en afgevoerd, maar Van der Ploeg heeft ook essenhout voor eigen gebruik. “Dat is het allerbeste hout voor in de kachel! Het is toch ook wel bijzonder, ik heb de bomen lang geleden zelf geplant en kon nu bij het zagen en kloven de jaarringen tellen.”

Twee rondes
Hij is heel blij dat deze historische plek in aanmerking kwam voor het herplantproject in de Waddenregio. Er staan nu weer iepen – “de bomen die hier thuishoren”- en deze keer resistente soorten. De aanplant ging in twee rondes: een paar jaar geleden 13 stuks en nu, in de verlenging van het project, 30. Ze staan verder uit elkaar dan de essen en ook wat verder de oever op. “Daar staan ze steviger dan vlak aan het water.” Van der Ploeg heeft goede hoop dat de aanplant deze keer duurzaam is. Hij is nu zo mogelijk nog gelukkiger op deze plek. “We wonen in een van de mooiste gebieden van Nederland. Zelf hoef ik niet met vakantie!”

Noardeast-Fryslân lovend over gezamenlijke aanpak

 

Het verliep met enige horten, stoten en twijfels, toch pakte de deelname van de gemeente Noardeast-Fryslân heel goed uit. Beleidsmedewerker Groen, Jan Lautenbach, vertelt over het Waddenfondsproject in zijn gemeente.

Waar Jan Lautenbach misschien wel het meest enthousiast over is, is de gezamenlijkheid. “Als je iets met zijn allen belangrijk vindt, moet je het ook samen aanpakken. Landelijk, provinciaal of in ieder geval gebiedsdekkend, dus met alle terreinbeheerders of eigenaren. Anders werkt het niet.” De gezamenlijke bestrijding van de iepziekte juicht hij dan ook toe, net als de gezamenlijke herplant.

"Als je iets met zijn allen belangrijk vindt, moet je het ook samen aanpakken”

Vanuit het Waddenfondsproject in de kuststreek van Friesland en Groningen kreeg zijn gemeente meer dan 1800 iepen. Om precies te zijn 1000 in voormalig Dongeradeel en 827 in voormalig Ferwerderadiel; Noardeast-Fryslân is een fusiegemeente, samen met voormalig Kollumerland. Ook daar zijn iepen herplant, maar dan vanuit een project buiten de Waddenregio. “Totale bestrijding van iepziekte kan niet, we moeten accepteren dat het nooit helemaal weg is. Wel kunnen we samen voorkomen dat zulke boomziekten zich onbeheersbaar uitbreiden.”

Puzzel
Hoe mooi ook, je doet het niet zomaar even. “Deelname aan het herplantproject is niet vrijblijvend, als gemeente steek je er zelf ook best veel geld en energie in. En als je duizend bomen krijgt, waar zet je ze dan neer?” Bij die puzzel spelen verschillende afwegingen en belangen. “We moeten rekening houden met de landschapsvisie, met landbouw, met de ondergrondse infrastructuur, met de natuur. Bomen zijn goed voor de biodiversiteit, maar in weidevogelkerngebieden zijn bomen minder gewenst wegens predatie.”

Hoe dan ook was het uitgangspunt van Noardeast-Fryslân om iepen terug te plaatsen op plekken waar ze hadden gestaan, zoals langs lanen en bij entrees van dorpen; niet zozeer op nieuwe locaties. “We hebben wel steeds gekeken naar wat de reden is geweest voor de aanplant, zoals bij een groepje huizen, een verkeersgeleidende functie of een verbinding tussen twee dorpen. En ook: passen bomen daar nog steeds, willen we ze daar nog en kan het nog, bijvoorbeeld wanneer de infrastructuur is veranderd.”

Opstartproblemen
Er waren wat opstartproblemen, herinnert Lautenbach zich. Door een beperkt aanbod had de Iepenwacht moeite om voldoende iepen te krijgen van soorten die (grotendeels) resistent zijn. Wat meespeelde was dat het gebruikelijk was om iepen op een onderstam te enten. Dat gaat sneller, maar levert zwakkere bomen op. “Tijdens het herplanttraject is een kwaliteitsverbetering doorgevoerd om alleen bomen op eigen wortel aan te planten.” Enkele leveranciers hebben zich toegelegd op de kweek van geschikte iepensoorten en bovendien op eigen stam. Ze kunnen nu, een aantal jaren later, leveren op vraag, vertelt Lautenbach.

Naadloze aansluiting
“In het begin hebben we iepen herplant om gaten op te vullen, zoals bij Ee, Holwerd en Ternaard. Ondertussen kwam het effect van essentaksterfte. Het herplantproject sloot toen naadloos aan bij de uitval van jonge essen, die we destijds vaak juist ter vervanging van iepen hadden aangeplant.”

Was de es eerst een alternatief voor de iep, nu is de iep dat voor de es. Er zijn nog geen resistente soorten van de es en veel andere alternatieven dan de iep zijn er niet. “Essen en iepen zijn het beste bestand tegen het zeeklimaat en het open landschap, dat is de reden dat je ze in deze streken zoveel ziet. Zo’n beperkt assortiment is wel een risico. We passen daarom bijvoorbeeld ook wilgen, populieren en elzen toe.”

“Plant bomen daar waar ze passen”

Boppeslach
“Bomen moet je daar planten waar ze passen. Wat komt van oorsprong voor, wat doet het vanuit zichzelf goed?” Lautenbach is dan ook voorstander van het toepassen van gebiedseigen soorten en bij voorkeur gekweekt in de noordelijke regio, zoals nu gebeurt met de iepen. Voor hem geen haagbeuk uit Italië.

Hij is enthousiast over het herplantproject en over het resultaat. Een ‘boppeslach’, noemt Lautenbach het. “De iepen zijn nog jong, maar het zijn gezonde bomen. Ik ben heel blij dat we dit hebben gedaan.”

Iepen als vervanging bij grote essentaksterfte Delfzijl

 

Rukt de eikenprocessierups op vanuit het zuiden, essentaksterfte kwam Nederland zo’n tien jaar geleden binnen in de provincie Groningen. Een twijfelachtige eer. De gemeente Delfzijl heeft het er maar druk mee en doet haar best om het bomenbestand op peil te houden. Ook kijkt ze naar kansen om bijvoorbeeld de bossingels aantrekkelijker en gevarieerder te maken. Dat lukt mede dankzij het iepenproject in de Waddenregio.

“Een groot deel van de essen is door de schimmel aangetast”

“We hebben heel veel last van de essentaksterfte”, zegt Marcel Nuninga van de gemeente Delfzijl, afdeling Stadsbeheer. Er staan in totaal zo’n veertienduizend essen in de gemeente, die behalve de havenstad Delfzijl ook een buitengebied met dertien dorpen en een kleine dertig buurtschappen beslaat. “Een groot deel van de essen is door de schimmel aangetast.” Bladeren, twijgen en takken sterven daardoor af en uiteindelijk de hele boom. En dat nadat vanaf eind jaren ’70 ook al iepen in grote aantallen moesten worden gekapt wegens iepziekte.

Verschil met iepziekte
“Een groot verschil is wel dat iepziekte zo besmettelijk is, dat je zo snel mogelijk moet saneren. Bij iepziekte verspreidt een schimmel zich via een kever en via de wortels. Essentaksterfte is een schimmelziekte die zich verspreidt via de lucht en dan de essen met minder weerstand aantast. Ook verloopt het ziekteproces bij essentaksterfte langzamer. Toch komt er een moment dat de boom zo verzwakt is, dat hij bijvoorbeeld uit veiligheidsoverwegingen gekapt moet worden. Takken kunnen afbreken, de hele boom kan omvallen. Sinds drie jaar moeten we echt ingrijpen en kappen we de bomen die een gevaar opleveren.”

“Bomen zijn onmisbaar”

Leegte dreigt
Nu na de iepen zo ook steeds meer essen noodgedwongen verdwijnen, dreigt een behoorlijke leegte in het landschap. Het waren namelijk iepen en essen die hier veel voorkwamen. Met de zeewind en op de zware klei zijn het twee van de weinige duurzamere boomsoorten die in het Waddengebied goed gedijen.

Bomen zijn ook hier belangrijk. Als windkering, voor de fauna en biodiversiteit en ook als contrast met de openheid van het landschap, vertelt Nuninga. De gemeente kent weg- en laanbeplanting, bosjes en bossingels. “Bomen zijn onmisbaar.” Daarom heeft de Gemeente Delfzijl sinds 2018 een Actieplan Essentaksterfte. Hierin staat de aanpak van de essentaksterfte beschreven en ook herplant in de gebieden met veel gekapte essen. De iep is een van de vervangende boomsoorten.

Goed afstemmen
De gemeente vult het actieplan concreet in met bewoners. Samen werken ze aan omvormingsplannen voor de bossingels en de herplant van de straat- en laanbomen. Dat gebeurt in fases per twee of drie dorpen en/of wijken. Dit jaar zijn dat Wagenborgen, Termunten/Termunterzijl en Borgsweer. Ook met andere partijen is overleg. “Om alle bomen te kunnen herplanten is een goede voorbereiding nodig. Dit omdat er een grote druk op het landschap ligt door energiewinning, zoals windmolens en zonnepanelen, en wegens de vele leidingen en kabels die hier in de grond liggen en wellicht in de planning staan. Het is een hele klus om het planten van bomen goed af te stemmen.”

Delfzijl

Meer bomen
De uitvoering van Delfzijls Actieplan Essentaksterfte is mogelijk mede dankzij projecten als het Herplantproject Iepen in de Waddenregio. “Anders zou het financieel erg lastig zijn. Nu kunnen we voor hetzelfde budget ook meer bomen herplanten.” Vanuit het gezamenlijke Waddenfondsproject van Landschapsbeheer Groningen, Groninger Bomenwacht en Iepenwacht Fryslân heeft gemeente Delfzijl een kleine duizend iepen geplant ter vervanging van zieke essen. De meeste in het buitengebied, maar ook bijvoorbeeld langs de N360 bij Delfzijl staan nu jonge iepen, zorgvuldig gekweekt op resistentie tegen iepziekte.

“We zijn er heel blij mee en ook van de bewoners komen positieve reacties. Ondertussen gaan we rustig door met het herplanten van bomen en hopen we op een volgend project.”

Colofon

 

Het project ‘Herplant iepen in de Wadden­re­gio’  is mede mogelijk gemaakt met subsidie van het Waddenfonds.

Bij de totstandkoming van dit magazine is de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht. Desalniettemin kan de uitgever geen verantwoordelijkheid nemen of aansprakelijk worden gesteld voor mogelijk verkeerde informatie.

Concept & redactie
Iepenwacht Fryslân, Groninger Bomenwacht / Terwisscha&WagenaarSchrijfburo

Productie & vormgeving
Vormburo